Παραδοσιακοί Οικισμοί. Κτίσματα και μουσουλμανικά μνημεία της Ξάνθης

Αρχοντικά, καπναποθήκες και αγροτικές κατοικίες μοναδικής αρχιτεκτονικής

Ο ταξιδιώτης στην περιοχή της Ξάνθης έχει συχνά την εντύπωση πως βρίσκεται σε έναν τόπο με δύο πρόσωπα, που συνυπάρχουν και διαλέγονται αρμονικά μεταξύ τους και με τον χρόνο. Τα βουνά και η θάλασσα, ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ, το παλιό και το νέο, η δυτικότροπη αρχιτεκτονική και τα ανατολίτικα κτίσματα, όλα μαζί, ακόμα και οι τρόποι των ανθρώπων συνθέτουν μια ταυτότητα μοναδική.

Η Παλιά Πόλη της Ξάνθης, ένας από τους μεγαλύτερους, αν όχι ο μεγαλύτερος παραδοσιακός οικισμός στην Ελλάδα, άρχισε να χτίζεται μετά το 1829, όταν μεγάλοι σεισμοί κατέστρεψαν τον προϋπάρχοντα οικισμό. Βρίσκεται στα βόρεια του οικιστικού συγκροτήματος της Ξάνθης, με την Κεντρική Πλατεία, επισήμως Πλατεία Δημοκρατίας, όπου δεσπόζει ο ύφους art deco Πύργος του Ρολογιού, να αποτελεί με έναν τρόπο το νότιο όριό της. Περιλαμβάνει τουλάχιστον 1.200 διατηρητέα κτίσματα, με ποικίλες τεχνοτροπίες και χρήσεις, από απλές λαϊκές ή αστικές κατοικίες, δημιουργήματα τεχνιτών από την Ήπειρο και τη Μακεδονία μέχρι αρχοντικά, κατοικίες πλουσίων, συνήθως, καπνεμπόρων, σε σχέδια Ευρωπαίων αρχιτεκτόνων. Το Παλιό Φρουραρχείο ή Grand Maison λόγω του όγκου και της μεγαλοπρέπειάς του, αλλά και Σπίτι του Μάνου Χατζιδάκι, μια και εδώ γεννήθηκε και έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής του ο σπουδαίος συνθέτης, χτισμένο στα τέλη του 18ου αιώνα, έχει μετατραπεί σε Πολυχώρο Τέχνης και Σκέψης. Αξιοθαύμαστες οι τοιχογραφίες και οι οροφογραφίες του. Εντυπωσιακό και το Αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου, σπάνιο δείγμα «διπλής» κατοικίας, χτισμένο το 1860 από τους καπνέμπορους αδελφούς Κουγιουμτζόγλου, που σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο της πόλης. Κέντρο της παλιάς Ξάνθης η Πλατεία Μητροπόλεως, με τον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και το πετρόκτιστο κτίριο του Α’ Δημοτικού Σχολείου.

Ένας περίπατος στις όχθες του ποταμού Κόσυνθου, του ποταμού της Ξάνθης, ή στο Περιαστικό Άλσος πάνω από την πόλη, επίσης αξίζουν τον κόπο.

Η στενή σχέση της Ξάνθης με την καλλιέργεια, την επεξεργασία και την εμπορία καπνού, πιστοποιείται και από την ύπαρξη των πολλών Καπναποθηκών, κτίσματα οι περισσότερες του 19ου ή των αρχών του 20ού αιώνα με ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που αποτελούσαν ξεχωριστή συνοικία, στο νοτιοανατολικό άκρο της τότε πόλης. Γνωστότερη η Καπναποθήκη Πι, λόγω του σχήματός της, που στέγαζε το οθωμανικό μονοπώλιο καπνών μέχρι το 1912 και σήμερα φιλοξενεί το ΚΑΠΗ του Δήμου, αλλά και το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.

Η διαδρομή από την πόλη της Ξάνθης προς τα χωριά που συνήθως ονομάζουμε Πομακοχώρια, μια και το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού τους ανήκει σε αυτή την ξεχωριστή φυλετική ομάδα, προσφέρει φοβερή εναλλαγή εικόνων και εντυπώσεων τόσο σε επίπεδο τοπίου όσο και ανθρώπων. Από τη Σμίνθη, έδρα του Δήμου Μύκης, με το λευκό τζαμί της, μέχρι τη Μύκη με τις ζωηρόχρωμες φορεσιές των γυναικών της και από τον «αυστηρό» Εχίνο μέχρι τη Γλαύκη και την Πάχνη με την υπέροχη θέα και τους ευγενείς κατοίκους, το ταξίδι είναι μια εμπειρία από μόνο του.

Η Γενισέα, έδρα του Δήμου Αβδήρων, γνώρισε επίσης σημαντική άνθηση χάρη στα καπνά. Υπήρξε μάλιστα για μια περίοδο του 19ου αιώνα πρωτεύουσα ολόκληρης της περιφέρειας, μετά την καταστροφή της πόλης της Ξάνθης. Τα κτίρια των Καπναποθηκών που σώζονται ακόμα -κάποια μάλιστα συντηρημένα όπως αυτά που στεγάζουν τις υπηρεσίες του ΟΤΕ και το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου- μαρτυρούν αυτή την ακμή.

Στα Αβδηρα, μια φροντισμένη μικρή κωμόπολη, ιστορική έδρα του ομώνυμου δήμου με φιλόξενους κατοίκους, αξίζει να δει κανείς την Οικία Παμουκτσόγλου, διώροφη, πετρόχτιστη, των μέσων του 19ου αιώνα, που η μορφή της θυμίζει μακεδονικό αρχοντικό, αλλά και φρούριο. Και ακόμα πολλά άλλα πέτρινα κτίσματα από την εποχή της ακμής της περιοχής, όπως το παλιό Δημοτικό Σχολείο, που τώρα φιλοξενεί το Λαογραφικό Μουσείο, το Σπίτι του Αμερικάνου στην πλατεία και τον συντηρημένο Αλευρόμυλο.

Η Σταυρούπολη, το μεγαλύτερο Νεστοχώρι, που απέχει 28 χιλιόμετρα από την Ξάνθη, διατηρεί επίσης στοιχεία του παλιού πλούτου, ο οποίος οφειλόταν κυρίως στα καπνά. Η κεντρική πλατεία με τον τεράστιο πλάτανο, το κτίριο της παλιάς Εφορείας Καπνού, που τώρα στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο, η εκκλησία της Ευαγγελίστριας, αλλά και η οικία Μουρατίδου, δείγμα αγροτικού αρχοντικού, θα τραβήξουν το ενδιαφέρον του επισκέπτη, όπως φυσικά και η επαφή με το ποτάμι.