Έθιμα της Κοζάνης

Φανοί, Μπουμπουσάρια και αερόστατα

Τόπος με μακριά Ιστορία η Κοζάνη, όπου μέσα στα χρόνια συναντήθηκαν και αντάλλαξαν στοιχεία διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες, λαοί και κουλτούρες, έχει να δείξει ένα μωσαϊκό εθίμων, παραδόσεων και συνηθειών που επιβιώνουν ή αναβιώνουν, αλλά και αποτελούν πόλο έλξης για τους επισκέπτες. Τα περισσότερα βέβαια σχετίζονται με τις μεγάλες γιορτές, όπως το Δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα, οι Απόκριες, το Πάσχα και ο Δεκαπενταύγουστος, αλλά δεν λείπουν τα πανηγύρια προς τιμήν του αγίου προστάτη κάθε χωριού ή οι γιορτές με θέμα τα τοπικά προϊόντα.

Η πόλη της Κοζάνης φημίζεται για την Αποκριά της, που πλέον περιλαμβάνει δεκάδες δρώμενα και παιχνίδια, τα οποία διαρκούν 12 ημέρες, από την Τσικνοπέμπτη μέχρι την Καθαρά Δευτέρα. Κορυφαία στιγμή βέβαια όταν ανάβουν οι Φανοί, την Κυριακή της μεγάλης Αποκριάς, και όλη η πόλη, συγκεντρωμένη γύρω από φωτιές που καίνε στα σταυροδρόμια, γλεντάει ξέφρενα με χορό, πειράγματα και τραγούδια, τα περισσότερα από τα οποία διακρίνονται για την ελευθεριότητα και την αθυροστομία τους. Ενα έθιμο με πανάρχαιες ρίζες, που οι κάτοικοι διατηρούν. Τα Λασσάνεια, που διοργανώνονται για σχεδόν 40 χρόνια, προς τιμήν του λόγιου και πολιτικού Γεώργιου Λασσάνη (1793-1870), είναι το άλλο μεγάλο γεγονός της πόλης. Πρόκειται για μια σειρά ποικίλων πολιτιστικών και ψυχαγωγικών εκδηλώσεων, που εκτείνονται στο διάστημα από τα μέσα Ιουνίου μέχρι το τέλος Σεπτεμβρίου και περιλαμβάνουν θέατρο, κινηματογράφο, μουσική και δρώμενα.

Έθιμα συνδεδεμένα με τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά που διατηρούνται σε πολλά μέρη της Κοζάνης είναι τα Κόλιαντα, τα κάλαντα των μικρών παιδιών, με τους ιδιαίτερους στίχους. Παλιότερα είχαν ως αμοιβή την Κολιαντίνα, μια κουλουρίτσα που ζύμωνε γι’ αυτό τον σκοπό κάθε νοικοκυρά. Με μικρές διαφορές από τόπο σε τόπο, ως προς το τελετουργικό και τον χρόνο, πάντα όμως εντός του Δωδεκαήμερου, τα Μπουμπουσάρια ή Ρουγκατσάρια, ομάδες μεταμφιεσμένων από τις οποίες δεν λείπει η «Μπούλα» και ο «Αράπης», με παραδοσιακές στολές ή με αυτοσχέδιες μάσκες, ξεσηκώνουν τον κόσμο με τα τραγούδια και τα πειράγματά τους. Παραμονή Πρωτοχρονιάς στη Γαλατινή, των Φώτων στη Σιάτιστα, ενώ στην Εράτυρα αρχίζουν την παραμονή και τελειώνουν με παρέλαση την επομένη της Πρωτοχρονιάς. Παρόμοιας φιλοσοφίας, το διαδεδομένο σε πολλά μέρη της Ελλάδας έθιμο της Γκαμήλας, που συνήθως συνδέεται με τις Απόκριες, στην Αιανή τελείται την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Στα οκτώ χωριά, ο πληθυσμός των οποίων προέρχεται από τους Έλληνες του Πόντου, διατηρείται και το έθιμο των Μωμόγερων, πιθανότατα με αρχαιοελληνικές αναφορές.

Παλιότερα, πριν από τα Χριστούγεννα, οι περισσότερες αγροτικές κοινότητες είχαν τη Γουρνοχαρά, τη σφαγή του οικόσιτου χοίρου δηλαδή, που με πολλή φροντίδα έτρεφαν όλο τον χρόνο εξασφαλίζοντας κρέας και λίπος για το μαγείρεμα. Ετοίμαζαν λουκάνικα, καβουρμά, πηχτή, χώριζαν το λίπος και φυσικά απολάμβαναν τις Τσιγαρίδες, τα μικρά κομματάκια λίπους με ελάχιστο κρέας, που έμεναν από αυτή τη διαδικασία. Συνήθως μέσα στον Δεκέμβριο στη Βλάστη, στο Δίλοφο, στη Μόρφη, στον Αυγερινό και αλλού ξαναζωντανεύουν οι Γουρνοχαρές, ενώ στο Τσοτύλι, στη Μολόχα, στην Εράτυρα και σε αρκετά ακόμα χωριά οργανώνουν τη Γιορτή της Τσιγαρίδας.  

Στον Πεντάλοφο οι κάτοικοι συνηθίζουν την Καθαρά Δευτέρα, αντί για χαρταετούς, να αφήνουν στον ουρανό πολύχρωμα αερόστατα, τα οποία με πολλή επιδεξιότητα κατασκευάζουν οι ίδιοι, προσφέροντας ένα μοναδικό θέαμα.  

Σε πολλά χωριά το Σάββατο του Λαζάρου, νέες κοπέλες, οι Λαζαρίνες, ντυμένες με πολύ όμορφες παραδοσιακές φορεσιές, βγαίνουν σε ομάδες και πηγαίνουν σε όλα τα σπίτια τραγουδώντας τραγούδια ταιριαστά στην κατάσταση ή στις επιθυμίες κάθε νοικοκύρη.  

Εντυπωσιακό θέαμα παρουσιάζουν οι Καβαλάρηδες της Σιάτιστας, που ανήμερα της Παναγίας, τον Δεκαπενταύγουστο, ανεβαίνουν με τα άλογά τους στο Μοναστήρι της Παναγίας στο Μικρόκαστρο για να προσκυνήσουν την εικόνα της. Η επιστροφή τους στην πόλη σηματοδοτεί την αρχή ενός μεγάλου γλεντιού. Ανάλογο είναι το έθιμο με τους Καβαλάρηδες της Βλάστης, που ανεβαίνουν στις 27 Ιουλίου στο Μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονος

Πολλές οι γιορτές που τιμούν τα τοπικά προϊόντα, όπως η Γιορτή του Ροδάκινου στο Βελβεντό τον Αύγουστο, η Γιορτή του Κάστανου στον Πεντάλοφο και βορειότερα στη Δαμασκηνιά τον Οκτώβριο, η Γιορτή του Μανουριού στη Βλάστη στις αρχές Αυγούστου και αρκετές ακόμα, οι οποίες επειδή οργανώνονται κυρίως από τοπικούς φορείς δεν έχουν σταθερούς χρόνους διεξαγωγής.