ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη, κληρονομιά της Οικουμένης!

Η Θεσσαλονίκη είναι ένα ανοιχτό μουσείο. Κάθε περίπατος στην όμορφη πόλη του ελληνικού βορρά θα αποκαλύψει στον ταξιδιώτη μία καινούργια πτυχή της αιώνιας ιστορίας της. Αρχαίες μνήμες, ρωμαϊκές επιρροές, βυζαντινό μεγαλείο συνθέτουν ένα ψηφιδωτό απαράμιλλης γοητείας. Η UNESCO έχει ανακηρύξει 15 παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά «στολίδια» της Θεσσαλονίκης ως Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, αναγνωρίζοντας έτσι την πόλη ως μια από τις σπουδαιότερες για την ιστορική μνήμη τής ανθρωπότητας.

Ροτόντα – η έλξη του κέντρου

Η Ροτόντα είναι από τα επιβλητικότερα μνημεία της Θεσσαλονίκης. Όπως δηλώνει και το όνομά της, πρόκειται για κυκλικό οικοδόμημα• εντυπωσιάζει με την αρχιτεκτονική δύναμη που αποπνέει και την έξοχη τέχνη της ιερής διακόσμησης στο εσωτερικό.

Η κατασκευή της Ροτόντας έγινε από τον Καίσαρα Γαλέριο τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ανήκε σε μεγάλο αρχιτεκτονικό συγκρότημα, που περιελάμβανε, επίσης, ιπποδρόμιο και ανάκτορα.
Με την επικράτηση του χριστιανισμού, η Ροτόντα λειτούργησε ως «Μαρτύριο», δηλαδή τόπος λατρείας λειψάνων των αθλοφόρων μαρτύρων. Τα ψηφιδωτά της συγκρίνονται με αυτά της Ραβέννας σε κάλλος και δύναμη. Δημιουργήθηκαν στη Θεσσαλονίκη και αποτελούν τα αρχαιότερα σωζόμενα δείγματα της ανατολής.

Αχειροποίητος – κόσμημα ευλάβειας

Η Αχειροποίητος οφείλει το όνομά της σε «αχειροποίητη» εικόνα της Θεοτόκου, η οποία βρισκόταν στον ναό. Είναι μία από τις πρώτες εκκλησίες του χριστιανισμού, η οποία εγκαινιάστηκε ανάμεσα στο 450 και 475 μ. Χ. Πρόκειται για παλαιοχριστιανική τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική. Δεσπόζει στην οδό Αγίας Σοφίας, απέναντι από το Πάρκο Μακεδονομάχων. Τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες, ο διάκοσμος και οι φορητές εικόνες της Αχειροποιήτου συνιστούν έναν πραγματικό θησαυρό της ιερής τέχνης.

Άγιος Δημήτριος – ο προστάτης της Θεσσαλονίκης

Ο σπουδαίος ναός του στρατηλάτη Αγίου Δημητρίου βρίσκεται στην ομώνυμη οδό. Είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος. Ο ζωγραφικός και μαρμάρινος διάκοσμος του ναού είναι εξαιρετικής τέχνης. Ο σημερινός ναός χτίστηκε τον 7ο αιώνα μ.Χ από τον επίσκοπο Ιωάννη, επάνω στα ερείπια παλαιότερου ναού.
Ο Άγιος Δημήτριος είναι ο προστάτης της Θεσσαλονίκης. Η σχέση των Θεσσαλονικέων με τον Άγιο είναι πολύ έντονη. Τα λείψανά του, τα οποία φυλάσσονταν στο Αββαείο του Αγίου Λαυρεντίου, στο Κάμπο της Ιταλίας, επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη το 1978. Στο υπόγειο του ναού και στην κρύπτη λειτουργεί μόνιμη έκθεση των γλυπτών, των κιονόκρανων, των θωρακίων και των άλλων κειμηλίων του ναού.

Μονή Λατόμου – η απεικόνιση του οράματος

Το παλαιό καθολικό της Μονής Λατόμου, το οποίο σήμερα είναι εκκλησία αφιερωμένη στον Όσιο Δαυίδ, βρίσκεται στη μαγευτική Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης. Χτίστηκε στο τέλος του 5ου μ. Χ. αιώνα. Αρχικά πρέπει να ήταν αφιερωμένος στον Χριστό. Στο ψηφιδωτό της κόγχης του ναού φιλοξενείται μια, μοναδική στον κόσμο, παράσταση. Πρόκειται για όραμα του Ιεζεκιήλ, με τον Χριστό ως Εμμανουήλ, νεαρό δηλαδή, εν μέσω ουράνιου τόξου. Στη σύνθεση απεικονίζονται, ακόμα, ο ίδιος ο Ιεζεκιήλ, καθώς και ο Προφήτης Αβακούμ.

Αγία Σοφία – ο αιώνιος ναός

Η Αγία Σοφία χτίστηκε τον 8ο αιώνα μ.Χ. στη θέση παλαιότερου ναού, ο οποίος καταστράφηκε από σεισμό. Έκτοτε και μέχρι σήμερα αποτελεί πνευματικό φάρο της Θεσσαλονίκης, με αδιάκοπη λειτουργία. Είναι βασιλικού τύπου με θολωτό. Τα μωσαϊκά, τα ψηφιδωτά και η αγιογράφηση του ναού είναι μοναδικής ωραιότητας.

Παναγία των Χαλκέων – η «κόκκινη εκκλησιά»

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η Παναγία των Χαλκέων χτίστηκε το 1028 από τον πρωτοσπαθάριο Χριστόφορο, Κατεπάνω – αφέντη δηλαδή – της Λομβαρδίας. Βρίσκεται στην πλατεία της Αρχαίας Αγοράς.
Η τοιχοποιία του ναού είναι από τούβλα με ζωηρό κόκκινο χρώμα, εξ ου και η προσωνυμία «Κόκκινη Εκκλησιά». Ανήκει στον κλασικό βυζαντινό ρυθμό, με τέσσερεις στήλες και τρεις τρούλους. Η εξωτερική της όψη είναι καταστόλιστη από καμάρες και παραστάδες, δίνοντάς της ανάλαφρη χάρη. Τα σκαλιστά της μάρμαρα έχουν διατηρηθεί μέχρι τις ημέρες μας ανέπαφα, καθώς και οι νωπογραφίες που την κοσμούν.

Ναός Αγίου Παντελεήμονα - το ιερό εν μέσω της πόλης

Ο θαυμάσιος ναός του Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στη συμβολή της Εγνατίας με την οδό Ιασονίδου. Η ανέγερσή του χρονολογείται στα τέλη του 13ου αιώνα μ. Χ. Ο ναός ταυτίζεται με τη μονή της Παναγίας Περιβλέπτου, η οποία ήταν γνωστή και ως μονή του Κυρ – Ισαάκ. Από τον αρχικό διάκοσμο σώζονται οι τοιχογραφίες του διακονικού και της πρόθεσης.

Ναός Αγίων Αποστόλων – ευγενή αποκαλυπτήρια

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων αποτελεί έξοχο δείγμα ιερής αρχιτεκτονικής της Παλαιολόγιας περιόδου. Αρχικά ήταν καθολικό μονής αφιερωμένης στη Θεοτόκο. Βρίσκεται στην αρχή της οδού Ολύμπου, στο δυτικό τμήμα της Θεσσαλονίκης. Χτίστηκε το 1310 από τον οικουμενικό πατριάρχη Νίφωνα τον Α΄. Στην οθωμανική περίοδο λειτούργησε ως τζαμί και οι τοιχογραφίες του ναού καλύφθηκαν, αφού αφαιρέθηκαν οι χρυσές ψηφίδες. Από το 1926, σταδιακά, ξεκίνησε η αποκάλυψη των αγιογραφιών του ναού, με αφαίρεση των επιχρισμάτων. Το 2002 έγινε η πλήρης αποκατάσταση του πλούσιου διάκοσμου και ο ναός έλαμψε με όλη του τη δόξα.

Άγιος Νικόλαος Ορφανός – ο μυστηριακός ναός

Ο Άγιος Νικόλαος Ορφανός υπήρξε μετόχι και καθολικό της Μονής Βλατάδων. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, στα ανατολικά τείχη. Ο διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού είναι από τα πιο καλά διατηρημένα ζωγραφικά σύνολα της Θεσσαλονίκης. Ο λειτουργικός κύκλος, τα θαύματα του Χριστού, πολυάριθμες αγιογραφίες της Θεοτόκου και αγίων κοσμούν με εξαιρετική τέχνη τον Άγιο Νικόλαο, δημιουργώντας κατανυκτική ατμόσφαιρα και αισθητική συγκίνηση.

Αγία Αικατερίνη - η δύναμη της μακεδονικής σχολής

Η μακεδονική σχολή αγιογραφίας συγκροτεί ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης. Οι αγιογράφοι της Μακεδονίας διακρίνονται για τη χρωματική ένταση των συνθέσεων, καθώς και για μια εντελώς ξεχωριστή αντιμετώπιση του ανθρώπινου σώματος, το οποίο απεικονίζουν δυνατό και ρωμαλέο, πραγματικό κατοικητήριο του πνεύματος.

Η Αγία Αικατερίνη, όπως και άλλοι ναοί της Θεσσαλονίκης, έχουν αγιογραφηθεί από τεχνίτες της μακεδονικής τεχνοτροπίας. Οι περίτεχνες αγιογραφίες του ναού μαγνητίζουν την καρδιά του επισκέπτη με τη δύναμη και την έντασή τους.

Ναός Μεταμορφώσεως Σωτήρος Χριστού – με τη μέριμνα της Άννας των Παλαιολόγων

Η Θεσσαλονίκη υπήρξε σπουδαίο κέντρο του ησυχασμού και πνευματικός χώρος αναγέννησης της χριστιανοσύνης. Χαρισματικές προσωπικότητες, όπως ο Γρηγόριος ο Παλαμάς και οι μοναχοί Δωρόθεος και Μάρκος Βλατής, οι κτήτορες της Μονής Βλατάδων, έδρασαν στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η τόνωση του θρησκευτικού αισθήματος ήταν στρατηγικό ζήτημα της ίδιας της ύπαρξης της αυτοκρατορίας. Αυτός είναι ο λόγος που η περιβόητη Άννα των Παλαιολόγων κατέφθασε η ίδια στη Θεσσαλονίκη και στάθηκε αρωγός στην επισκευή παλαιών εκκλησιών και την ανοικοδόμηση νέων. Αυτήν την περίοδο, έγινε η ανέγερση του ναού του Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού. Ο ναός στέκει αλώβητος από τον χρόνο στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης.

Μονή Βλατάδων – στην προστασία του Επταπύργιου

Η μονή Βλατάδων, γνωστή και ως Τσαούς Μοναστήρι, βρίσκεται στην Άνω Πόλη, μόλις 80 μέτρα από τα τείχη του Επταπυργίου. Η παράδοση αναφέρει πως η μονή είναι χτισμένη στον τόπο που δίδαξε ο Απόστολος Πάυλος κατά την παραμονή του στη Θεσσαλονίκη. Είναι το μοναδικό βυζαντινό μοναστήρι που βρίσκεται σε λειτουργία στις μέρες μας. Αναφορά στο συγκρότημα του μοναστηριού κάνει το 1405 ο Ρώσος περιηγητής Ιγνάτιος Σμολένσκυ. Η μονή γνώρισε μεγάλη ακμή τον 15ο αιώνα μ.Χ., ενώ κατά την οθωμανική περίοδο είναι πιθανόν να λειτούργησε ως τόπος ισλαμικής λατρείας.

Προφήτης Ηλίας – βυζαντινό κόσμημα

Ο ναός του Προφήτη Ηλία βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία, στην Άνω Πόλη. Χτισμένος σε φυσικό ύψωμα, δέσποζε κάποτε στη Θεσσαλονίκη. Ανήκει στον αθωνικό αρχιτεκτονικό τύπο, με περίτεχνο τρούλο και έντονο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Η αποκατάσταση του ναού έγινε την περίοδο 1956-1961. Η τεχνοτροπία των θαυμάσιων τοιχογραφιών που τον κοσμούν επηρέασε τη μεταγενέστερη σερβική σχολή.

Βυζαντινά λουτρά – ο πολιτισμός των ανθρώπων

Το βυζαντινό λουτρό της Θεσσαλονίκης είναι το μόνο σωζόμενο στην ελληνική επικράτεια. Βρίσκεται στην Άνω Πόλη, φωλιασμένο ανάμεσα σε υψηλά κτήρια. Η ανέγερσή του τοποθετείται στο 1300 μ.Χ και λειτούργησε αδιάκοπα για επτά αιώνες. Σταμάτησε να λειτουργεί μόλις το 1940, για τον λόγο αυτό θεωρείται ακόμα ένα «ζωντανό» κομμάτι της κοινωνικής ιστορίας της πόλης.

Τα τείχη της Θεσσαλονίκης – πέτρινη ιστορία

Το βυζαντινό τείχος της Θεσσαλονίκης ταυτίζεται με το ρωμαϊκό. Η πόλη σώθηκε από τις επιδρομές των θρακικών φύλων τον 1ο αιώνα π. Χ. Η ιστορία της πόλης είναι συνδεδεμένη με τα τείχη της. Με πολλούς πύργους, με συχνές αποκαταστάσεις, με αδιάκοπη μέριμνα των διοικητών της Θεσσαλονίκης, έκλειναν πάντα στην πέτρινη αγκαλιά τους τις ζωές των ανθρώπων.

Το Επταπύργιο, που δεσπόζει στο βορειοανατολικό άκρο των τειχών, είναι ένα από τα πιο εμβληματικά φρουριακά συγκροτήματα των Βαλκανίων. Ο κλειστός πυρήνας του κάστρου ολοκληρώθηκε κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Σήμερα έχει αναδιαμορφωθεί εσωτερικά και έχει αποδοθεί στο Υπουργείο Πολιτισμού.

Ο Πύργος του Τριγωνίου, μαζί με αυτόν του Βαρδαρίου και τον Λευκό Πύργο, αποτελούσαν τα ισχυρότερα οχυρά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η θέα από τον περίβολό του είναι από τις ομορφότερες της Θεσσαλονίκης. Οι ταξιδιώτες δεν παραλείπουν να ανέβουν έως τα Κάστρα, όπως είναι γνωστή η περιοχή, για να θαυμάσουν την πόλη που απλώνεται πολύβουη ως τον Θερμαϊκό κόλπο και να αισθανθούν τη μαγεία της απέραντης ιστορίας.