Παραδοσιακοί οικισμοί και κτίσματα Κοζάνης
Τα αρχοντικά της Δυτικής Μακεδονίας
Η θέση της Κοζάνης, στο σταυροδρόμι της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Μακεδονίας, αλλά και πάνω στις εμπορικές χερσαίες οδούς προς την Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη, μαζί με το εμπορικό δαιμόνιο για το οποίο φημίζονταν οι κάτοικοί της, συγκέντρωσαν πλούτο στην περιοχή που αποτυπώθηκε, μεταξύ άλλων, και σε μεγαλόπρεπα ιδιωτικά και δημόσια κτίρια.
Η Σιάτιστα, μια όμορφη κωμόπολη με περισσότερους από 5.000 κατοίκους, χτισμένη στις νότιες απολήξεις του Σινιάτσικου, στα 900 μέτρα, φημίζεται για τα Αρχοντικά της, εκ των οποίων τα περισσότερα χτίστηκαν τον 18ο και τον 19ο αιώνα για λογαριασμό πλούσιων εμπόρων. Από αυτά σώζονται περίπου τριάντα, τα περισσότερα με εμφανή τα σημάδια του χρόνου, αλλά και κάποια που ακόμα κατοικούνται. Το επισκέψιμο Αρχοντικό της Πούλκως (της Ελένης Πουλκίδη), οικοδομημένο στα μέσα του 18ου αιώνα, το οποίο πλέον ανήκει στο υπουργείο Πολιτισμού που φρόντισε για την άψογη συντήρησή του, παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Βρίσκεται στη συνοικία Γεράνεια και η εξωτερική μορφή και η διαρρύθμιση των χώρων του ακολουθούν σε γενικές γραμμές το μοτίβο της περιοχής. Ο πλούσιος ζωγραφικός διάκοσμος στους εσωτερικούς τοίχους και τις οροφές είναι πραγματικά εντυπωσιακός. Στη συνοικία Χώρα βρίσκεται ένα ακόμα επισκέψιμο αρχοντικό, το Αρχοντικό Μαλιόγκα ή Αργυριάδη, που χτίστηκε επίσης στα μέσα του 18ου αιώνα και αποτελεί τυπικό δείγμα μακεδονικής αρχιτεκτονικής. Δίπλα του μπορεί να θαυμάσει κανείς, αλλά μόνο εξωτερικά, και το Αρχοντικό Νερατζόπουλου, της ίδιας περίπου εποχής. Εντυπωσιακό σε μέγεθος και πλούτο διακόσμησης είναι και το κοντινό Αρχοντικό Μανούση-Δούκα Τζάτζα, που βρίσκεται σε διαδικασία συντήρησης και αναμένεται να γίνει επισκέψιμο μετά το 2023. Μοναδικές είναι οι τοιχογραφίες με θέματα από την ελληνική μυθολογία, οι οποίες στολίζουν τον χειμωνιάτικο οντά, το «Πάνθεον», του Αρχοντικού Χατζημιχαήλ-Κανατσούλη, του ομορφότερου ίσως της Σιάτιστας, το οποίο όμως δεν είναι επισκέψιμο.
Θα ήταν παράλειψη να φύγει κανείς από τη Σιάτιστα χωρίς να επισκεφτεί την Παραδοσιακή Κατοικία (Λαογραφικό Μουσείο) των Τατιάνας Ντέρου και Χρήστου Τσιότσιου στη συνοικία Γεράνεια. Στεγάζεται σε κτίσμα που ανήκε στο συγκρότημα του Αρχοντικού της Πούλκως και πιθανόν χρησίμευε ως κατοικία του προσωπικού. Σε αυτό τον χώρο, που συντηρήθηκε από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες, έχουν συγκεντρωθεί και εκτίθενται με απίστευτη φροντίδα και αγάπη περισσότερα από 4.000 αντικείμενα του 18ου, του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, τα οποία δείχνουν την καθημερινότητα των κατοίκων εκείνης της εποχής.
Η Βλάστη ή Μπλάτσι για τους παλαιότερους, χτισμένη σε ένα αλπικό οροπέδιο, ανάμεσα στα όρη Ασκιο και Μουρίκι, στα 1.200 μέτρα, κάποτε ακμαίο κεφαλοχώρι, με δεσπόζουσα θέση στην περιοχή, παρά τη σημαντική μείωση του πληθυσμού της και τις καταστροφές που υπέστη από επιδρομείς και κατακτητές, διατηρεί την αρχοντική φυσιογνωμία της, με αρκετά πέτρινα, διώροφα κτίσματα να στολίζουν τους δρόμους της. Επίσης, στην Εράτυρα, στους πρόποδες του Ασκιου, συναντάμε πολύ όμορφα αρχοντικά, αλλά και απλές κατοικίες, χτισμένα και βαμμένα σύμφωνα με την ιδιαίτερη τοπική παράδοση.
Ο Πεντάλοφος και ο γειτονικός Βυθός, σχεδόν εξ ολοκλήρου πετρόχτιστα χωριά, προσφέρουν όμορφα δείγματα της τέχνης των ντόπιων μαστόρων που ήταν ξακουστοί σε ολόκληρη τη Μακεδονία και πολύ έξω από αυτή. Οι Ζουπανιώτες μάστορες -Ζουπάνι ήταν η παλιά ονομασία του Πεντάλοφου- έχουν αφήσει τη σφραγίδα τους σε εκκλησίες, γεφύρια και αρχοντικά.
Μια επίσκεψη στον Βελβεντό με τα πολλά παραδοσιακά σπίτια, χτισμένα γύρω από το ιστορικό κέντρο και τα στενά του, αλλά και τις πολλές παλιές εκκλησίες, θα σας γεμίσει όμορφες εικόνες.
Η ίδια η πόλη της Κοζάνης, παρά τη σύγχρονη μορφή της, διατηρεί, κυρίως γύρω από το κέντρο της, πετρόχτιστα κτίρια, η κατασκευή των οποίων ανάγεται στον 18ο, στον 19ο ή και στις αρχές του 20ού αιώνα. Περπατώντας κανείς και σε μια ακτίνα που δεν ξεπερνά το 1 χιλιόμετρο από την κεντρική πλατεία με το Ρολόι, σημείο αναφοράς της πόλης, θα συναντήσει: το διώροφο πέτρινο Αρχοντικό Γρηγορίου Βούρκα, τυπικό δείγμα αστικής μακεδονικής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα, με «σαχνισί» και όροφο με πλίνθους, και το παρόμοιας αρχιτεκτονικής αλλά μικρότερου μεγέθους Αρχοντικό Λασσάνη, που στεγάζει τη Δημοτική Χαρτοθήκη. Το επιβλητικό πέτρινο κτίριο του Βαλταδώρειου Γυμνασίου, χτισμένο το 1899, που συνεχίζει να φιλοξενεί μαθητές, το νεοκλασικό κτίριο που στεγάζει την Εθνική Τράπεζα, πάνω στην κεντρική πλατεία, και το κτίριο του ξενοδοχείου «Ερμιόνιον», χτισμένο στον Μεσοπόλεμο, σε σχέδια του Μαξιμιλιανού Ρούμπενς.
