Εκκλησιαστικά μουσεία

Φάροι πνευματικότητας

Ο χαρακτήρας της χώρας μας ως ενός τόπου με σημαντική πνευματική και θρησκευτική παράδοση έλκει χιλιάδες ανθρώπους από όλο τον κόσμο, οι οποίοι έρχονται εδώ για να θαυμάσουν θρησκευτικά μνημεία ή για να ικανοποιήσουν τις πνευματικές τους αναζητήσεις.



Οδοιπορικό στο εκκλησιαστικό κάλλος

Μια επίσκεψη στο Εκκλησιαστικό Κειμηλιαρχείο «Ψυχής Άκος» είναι πράγματι θεραπεία της ψυχής, όπως το λέει και το όνομά του (άκος = ίαση, θεραπεία). Την ίδια στιγμή αποτελεί και ένα κέντρο με ιδιαίτερη πολιτισμική αξία για την κοινωνία των Σερρών, όπου στεγάζεται. Ιδρύθηκε το 2008 με πρωτοβουλία του Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης Θεολόγου. Ο επισκέπτης του μπορεί να θαυμάσει ιερά κειμήλια σε τέσσερις διαφορετικές αίθουσες (με εικόνες, ξυλόγλυπτα, χρυσοκεντήματα και σκεύη αντίστοιχα) που προέρχονται από τα μοναστήρια και τους ναούς της περιοχής και χρονολογούνται από τον 14ο ως και τις αρχές του 20ού αιώνα. Η περιοχή άλλωστε έχει μια σημαντική αγιογραφική παράδοση, με τα εργαστήρια που λειτουργούσαν στην περιοχή της Νιγρίτας.

Η μεγάλη παράδοση μιας διαφορετικής περιοχής, παράδοση μοναχισμού αυτή τη φορά, έχει συντελέσει στη δημιουργία ενός άλλου εκκλησιαστικού μουσείου. Το Εκκλησιαστικό Μουσείο Λακέρειας στο χωριό Ανατολή, οφείλει την παρουσία του στο «Όρος των Κελλίων», το οποίο πήρε το όνομά του από τα πολλά κελιά, ασκηταριά αλλά και βυζαντινές μονές που βρίσκονταν σε όλη την περιοχή και ανέπτυξαν τον Μοναχισμό από τον 9ο έως τον 14ο αιώνα. Σήμερα λειτουργεί μόνο η γυναικεία Ιερά Μονή του Τιμίου Προδρόμου, τμήμα της οποίας χρονολογείται από το 1100. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ανατολιτών συγκέντρωσε εκκλησιαστικά αντικείμενα και εικόνες αξίας που διασώθηκαν από όλη αυτή τη δραστηριότητα και έτσι δημιουργήθηκε το μουσείο. Σήμερα στους χώρους του βρίσκονται βενετσιάνικα ευαγγέλια του 1600, εικόνες και τρίπτυχα εικόνων του 17ου αιώνα, ξυλόγλυπτα τέμπλα, ιερά σκεύη, καθώς και σπάνιας ιστορικής αξίας ιερά χειρόγραφα. Τη συλλογή του μπορεί κάποιος να θαυμάσει και στην ιστοσελίδα της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λάρισας, όπου έχει αναρτηθεί μια σειρά ψηφιοποιημένων εκθεμάτων του μουσείου.

Στην Αγιά φιλοξενείται η Εκκλησιαστική Συλλογή Αγίων Αντωνίων, που περιλαμβάνει ευαγγέλια, εικόνες 17ου αιώνα, ξυλόγλυπτα τέμπλα, ιερά σκεύη, καθώς και σπάνιας ιστορικής αξίας ιερά ευαγγέλια του 16ου αιώνα (Βενετίας).  Στη Σύρο, στην αίθουσα του Εκκλησιαστικού Μουσείου, προσετέθη και έκθεση αντικειμένων κυκλαδικής λαογραφίας, που συνυπάρχει αρμονικά με τα θαυμαστά εκκλησιαστικά εκθέματα: ιερές εικόνες του 17ου και 18ου αιώνα, αρχιερατικά και ιερατικά άμφια, Λειτουργικά σκεύη, αρχιερατικά εγκόλπια και ράβδοι, χρυσοκεντήματα και ξυλόγλυπτα αντικείμενα.

Κατά τον ίδιο τρόπο στην Σύμη, η Ιερά Μητρόπολη ονομάζει στην ιστοσελίδα της το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μονής Πανορμίτη «Λαογραφικό-Θρησκευτικό». Το Λαογραφικό Μουσείο περιλαμβάνει μεταξύ άλλων αγροτικά εργαλεία, μέτρα και σταθμά του 19ου αι., μια συλλογή εναλίων αρχαιοτήτων, το «παλιό κελάρι», ένα παραδοσιακό συμιακό σαλόνι με κρεβατοκάμαρα, και ένα χώρο οικιακής ενασχόλησης των γυναικών με τον παλιό αργαλειό. Τα εκθέματα εκκλησιαστικού χαρακτήρα είναι ακόμα πιο σημαντικά, με κορυφαίο όλων τον τεράστιο χρυσοκέντητο επιτάφιο που φιλοτεχνήθηκε στην Ρωσία το 1852 πάνω σε ολοπόρφυρο βελούδο και πλαισιώνεται από το απολυτίκιο «Ό ευσχήμων Ιωσήφ», χρυσοκέντητο επίσης. Ο επιτάφιος δωρίθηκε από τον τότε Ρώσο πρόξενο στην Κωνσταντινούπολη Ζαχαρία Ζαχάρωφ προς τον Ηγούμενο Ιερόθεο Φωτιάδη, που υπήρξε και δάσκαλος του γιου του προξένου.

Μιλώντας για εθνικούς αγώνες, δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε μια αναφορά στη Μονή Τοπλού στην Κρήτη, εστία εθνικών αγώνων κατά την Τουρκοκρατία και την περίοδο της ναζιστικής κατοχής (όταν οι Γερμανοί εκτέλεσαν τον τότε ηγούμενο Γεννάδιο Συλιγνάκη και τον μοναχό Καλλίνικο Παπαθανασάκη). Και εδώ έχουμε δύο μουσειακές συλλογές. Τη Συλλογή Εκκλησιαστικών κειμηλίων και εικόνων αποτελούν κειμήλια που χρονολογούνται από τον 15ο έως τον 19ο αιώνα. Πρόκειται κυρίως για βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες, άμφια, ιερατικά βιβλία, χειρόγραφα και παλαίτυπα (μεταξύ αυτών και η Α΄ έκδοση του Λεξικού Σουίδα του 1499) και διάφορα άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα. Στο Καθολικό φυλάσσονται εικόνες με μεγάλη αξία, όπως ο ένθρονος Χριστός του τέμπλου του 15ου αι, πιθανόν του Ανδρέα Ρίτσου, η «Παναγία η Αμίαντος» του τέμπλου του 15ου αιώνα και η περίφημη εικόνα του μεγάλου Αγιασμού των Θεοφανίων «Μέγας ει Κύριε» (έργο του αγιογράφου Ιωάννου Κορνάρου του 1770 με 61 παραστάσεις από τη Δημιουργία έως τους χρόνους του Ιησού). Επίσης, στην ιερά μονή φυλάσσονται γύρω στις 100 γκραβούρες, χαλκογραφίες, λιθογραφίες και ξυλογραφίες, δωρεά του καθηγητή Θεοχάρη Προβατάκη, με θέματα απεικονίσεων κυρίως από τις Μονές του Αγίου Όρους και της Παλαιστίνης, τα οποία χρονολογούνται από τον 17ο, τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Στη μονή φυλάσσονται και έγγραφα πατριαρχών (μεταξύ αυτών του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄), ένα λάβαρο των κρητικών επαναστάσεων του 1866 κτλ. Η Μονή Τοπλού θα ήταν ένα καλό μέρος για να κλείσει την περιήγησή μας στα εκκλησιαστικά μουσεία, με ένα ποτηράκι βιολογική τσικουδιά, από αυτή που παράγουν οι μοναχοί στο κρητικό μοναστήρι και εξάγουν στην Ευρώπη.

Θα προτιμήσουμε όμως τις Κυκλάδες. «Στην Πάρο και στη Νάξο» θα τελειώσει λοιπόν το ταξίδι μας. Στη νοτιοδυτική γωνία του συγκροτήματος των κελιών της Παναγίας της Εκατονταπυλιανής στεγάζεται το Βυζαντινό Μουσείο της Ιεράς Μητρόπολης Παροναξίας. Λειτούργησε το 1930 με τις προσπάθειες του εφημέριου της Εκατονταπυλιανής Γεωργίου Σκαραμαγκά (1867-1944), αλλά κατά περιόδους παρέμενε κλειστό για διάφορους λόγους. Από το 1993 λειτουργεί κανονικά για να δείχνει στους επισκέπτες του τα εξαιρετικά του κειμήλια: εικόνες από ναούς και μοναστήρια της Πάρου και της Μικράς Ασίας, από τη Ρόδο, τη Μακεδονία και τη Ρουμανία (πολλές είναι οι δωρεές και τα αφιερώματα που αποδίδονται στον ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαο Μαυρογένη, που καταγόταν από τα Μάρμαρα της Πάρου). Έργα αγιογράφων της κρητικής σχολής του 15ου και 16ου αιώνα, ο Επιτάφιος της Εκατονταπυλιανής (εξαιρετικό δείγμα της μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής), έργα αργυροχρυσοχοΐας και ένα Ευαγγέλιο με περίτεχνη στάχωση που είναι επίσης αφιέρωμα του ηγεμόνα Νικόλαου Μαυρογένη.