ΓΡΕΒΕΝΑ
Οι συντεχνίες των πετράδων, τα «μπουλούκια» που περιλάμβαναν όλες τις ειδικότητες της οικοδομής, άφησαν ισχυρό το αποτύπωμά τους και στα θρησκευτικά κτίσματα, δείγματα επίσης του διαχρονικά ισχυρού θρησκευτικού συναισθήματος των κατοίκων της περιοχής. Σχεδόν σε κάθε χωριό υπάρχει μια εκκλησία ή ένα κοντινό μοναστήρι, που έχει να διηγηθεί μια ιστορία, η οποία μπορεί να φτάνει έως και οκτώ αιώνες πίσω. Σπουδαίοι λαϊκοί τεχνίτες, χτίστες, αγιογράφοι και ξυλογλύπτες, από τα Μαστοροχώρια των Γρεβενών, αλλά και από αυτά της Κόνιτσας ή της Κοζάνης, δημιούργησαν κομψοτεχνήματα, που μέχρι σήμερα προκαλούν τον θαυμασμό.
Η Μονή Ζάβορδας ή Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Οσίου Νικάνορος (Μεταμορφώσεως του Σωτήρος) Ζάβορδας, όπως είναι η επίσημη ονομασία της, βρίσκεται περίπου 22 χιλιόμετρα βόρεια της Δεσκάτης, πολύ κοντά στις όχθες του Αλιάκμονα. Χτίστηκε στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, από τον Οσιο Νικάνορα, ο οποίος ασκήτευε στην περιοχή και έχοντας δει όραμα ανακάλυψε την εικόνα της Μεταμορφώσεως, που έδωσε το όνομα στο μοναστήρι και φυλάσσεται ακόμα στο Καθολικό του. Ο κεντρικός ναός, το Καθολικό, έχει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, διαφορετικών εποχών και τεχνοτροπιών, κάποιες από τις οποίες αποδίδονται στον σπουδαίο Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Κατελάνο, που έζησε τον 16ο αιώνα. Πλήθος άλλων κειμηλίων και ιερών λειψάνων φυλάσσονται επίσης στη Μονή. Ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα περιβάλλεται από ψηλό πέτρινο τοίχο. Η Μονή είναι ανοιχτή το πρωί και το απόγευμα, αλλά η ανδρική μοναστική αδελφότητα ακολουθεί το αγιορείτικο τυπικό, οπότε ισχύει το άβατο για τις γυναίκες.
Πολύ κοντά στις όχθες του Αλιάκμονα, βρίσκεται και η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Τορνικίου, που η κτίση της ανάγεται στον 12ο αιώνα και πιθανολογείται ότι συνδέεται με τη γνωστή βυζαντινή οικογένεια των Τορνικίων. Διώροφη, με το Καθολικό στο ισόγειο και εκκλησία στον όροφο, χρειάστηκε να μεταφερθεί 140 μέτρα ψηλότερα από την αρχική της θέση, όταν δημιουργήθηκε το φράγμα του Ιλαρίωνα στον Αλιάκμονα. Εξαιρετικές αγιογραφίες του 1481 και του 1730, αλλά και υπέροχη θέα στο ποτάμι. Επισκέψιμη μόνο τα πρωινά της Κυριακής και τις αργίες, ενώ για τις υπόλοιπες μέρες χρειάζεται συνεννόηση με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Γρεβενών.
Η Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κοντά στο Δασοχώρι της Δεσκάτης, χτίστηκε πριν από το 1797, και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα γνώρισε μεγάλη ακμή, με σημαντικό αριθμό μοναχών και κοινωνικό έργο. Λειτούργησε ακόμα και ως «Κρυφό Σχολειό». Σήμερα, έχει αναστηλωθεί, κυρίως χάρη στις προσπάθειες της μοναχής Μαριάμ, της μόνης που ζει στο μοναστήρι, και είναι επισκέψιμο τις πρωινές ώρες.
Η Μονή των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, στα όρια του χωριού Ταξιάρχης, βορειοανατολικά της πόλης των Γρεβενών, χτίστηκε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα και έχει φρουριακή μορφή. Ανενεργή σήμερα, κοσμείται από ωραίες τοιχογραφίες στο Καθολικό και στο γυναικωνίτη του. Ανενεργή επίσης και σε διαδικασία αποκατάστασης είναι και η Μονή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, χτισμένη σε εκπληκτική θέση κοντά στην κορυφή Μπουνάσια, στην περιοχή του χωριού Παλιουριά. Ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα και λειτούργησε μέχρι το 1935, αναπτύσσοντας σημαντική πνευματική και εθνική δράση.
Χωρίς μοναχούς είναι και η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Παναγία Σπηλιώτισσα, στην είσοδο του χωριού Σπήλαιο, που ιδρύθηκε το 1633. Το συντηρημένο Καθολικό της Μονής είναι γεμάτο τοιχογραφίες, έξοχα δείγματα λαϊκής τέχνης, που υπογράφουν μάστορες από την Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο. Όποιος βρεθεί στο γραφικό βλαχοχώρι Περιβόλι αξίζει να επισκεφθεί, λίγο έξω από το χωριό, τον μεταβυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου, ο οποίος στην πραγματικότητα αποτελεί το Καθολικό της ομώνυμης Μονής.
Εντυπωσιακή σε μέγεθος τρίκλιτη βασιλική, χτισμένη στις αρχές του 19ου αιώνα και αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, η Μεγάλη Παναγία αποτελεί το μητροπολιτικό ναό της Σαμαρίνας. Εκτός από την πλούσια αγιογράφηση, έργο ντόπιων λαϊκών ζωγράφων, εντυπωσιάζει το «λεπτοκεντημένο» στον αέρα, επιχρυσωμένο τέμπλο, όπως και ο άμβωνας και ο δεσποτικός θρόνος. Αξιοθαύμαστο είναι το πεύκο, που φυτρώνει εδώ και 100 χρόνια τουλάχιστον, μέσα στην κόγχη του ιερού. Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, Καθολικό της ομώνυμης Μονής, στον δρόμο για το χωριό Δίστρατο, όπως και ο γειτονικός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, αξίζουν την επίσκεψη τόσο για το αρχιτεκτονικό τους σχήμα, όσο και για τις τοιχογραφίες τους.
Σαμαρινιώτες ζωγράφοι φαίνεται πως εικονογράφησαν και τον Ναό του Αγίου Νικολάου, στην Καλλονή, που χτίστηκε το 1864, μια και η τεχνοτροπία είναι πολύ κοντινή με τις υπόλοιπες δημιουργίες τους.
Μοναστήρια των Γρεβενών
Πέτρινες μονές, κομψοτεχνήματα λαϊκών τεχνητώνΟι συντεχνίες των πετράδων, τα «μπουλούκια» που περιλάμβαναν όλες τις ειδικότητες της οικοδομής, άφησαν ισχυρό το αποτύπωμά τους και στα θρησκευτικά κτίσματα, δείγματα επίσης του διαχρονικά ισχυρού θρησκευτικού συναισθήματος των κατοίκων της περιοχής. Σχεδόν σε κάθε χωριό υπάρχει μια εκκλησία ή ένα κοντινό μοναστήρι, που έχει να διηγηθεί μια ιστορία, η οποία μπορεί να φτάνει έως και οκτώ αιώνες πίσω. Σπουδαίοι λαϊκοί τεχνίτες, χτίστες, αγιογράφοι και ξυλογλύπτες, από τα Μαστοροχώρια των Γρεβενών, αλλά και από αυτά της Κόνιτσας ή της Κοζάνης, δημιούργησαν κομψοτεχνήματα, που μέχρι σήμερα προκαλούν τον θαυμασμό.
Η Μονή Ζάβορδας ή Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Οσίου Νικάνορος (Μεταμορφώσεως του Σωτήρος) Ζάβορδας, όπως είναι η επίσημη ονομασία της, βρίσκεται περίπου 22 χιλιόμετρα βόρεια της Δεσκάτης, πολύ κοντά στις όχθες του Αλιάκμονα. Χτίστηκε στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα, από τον Οσιο Νικάνορα, ο οποίος ασκήτευε στην περιοχή και έχοντας δει όραμα ανακάλυψε την εικόνα της Μεταμορφώσεως, που έδωσε το όνομα στο μοναστήρι και φυλάσσεται ακόμα στο Καθολικό του. Ο κεντρικός ναός, το Καθολικό, έχει εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, διαφορετικών εποχών και τεχνοτροπιών, κάποιες από τις οποίες αποδίδονται στον σπουδαίο Θηβαίο ζωγράφο Φράγκο Κατελάνο, που έζησε τον 16ο αιώνα. Πλήθος άλλων κειμηλίων και ιερών λειψάνων φυλάσσονται επίσης στη Μονή. Ολόκληρο το κτιριακό συγκρότημα περιβάλλεται από ψηλό πέτρινο τοίχο. Η Μονή είναι ανοιχτή το πρωί και το απόγευμα, αλλά η ανδρική μοναστική αδελφότητα ακολουθεί το αγιορείτικο τυπικό, οπότε ισχύει το άβατο για τις γυναίκες.
Πολύ κοντά στις όχθες του Αλιάκμονα, βρίσκεται και η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Τορνικίου, που η κτίση της ανάγεται στον 12ο αιώνα και πιθανολογείται ότι συνδέεται με τη γνωστή βυζαντινή οικογένεια των Τορνικίων. Διώροφη, με το Καθολικό στο ισόγειο και εκκλησία στον όροφο, χρειάστηκε να μεταφερθεί 140 μέτρα ψηλότερα από την αρχική της θέση, όταν δημιουργήθηκε το φράγμα του Ιλαρίωνα στον Αλιάκμονα. Εξαιρετικές αγιογραφίες του 1481 και του 1730, αλλά και υπέροχη θέα στο ποτάμι. Επισκέψιμη μόνο τα πρωινά της Κυριακής και τις αργίες, ενώ για τις υπόλοιπες μέρες χρειάζεται συνεννόηση με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Γρεβενών.
Η Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κοντά στο Δασοχώρι της Δεσκάτης, χτίστηκε πριν από το 1797, και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα γνώρισε μεγάλη ακμή, με σημαντικό αριθμό μοναχών και κοινωνικό έργο. Λειτούργησε ακόμα και ως «Κρυφό Σχολειό». Σήμερα, έχει αναστηλωθεί, κυρίως χάρη στις προσπάθειες της μοναχής Μαριάμ, της μόνης που ζει στο μοναστήρι, και είναι επισκέψιμο τις πρωινές ώρες.
Η Μονή των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, στα όρια του χωριού Ταξιάρχης, βορειοανατολικά της πόλης των Γρεβενών, χτίστηκε στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα και έχει φρουριακή μορφή. Ανενεργή σήμερα, κοσμείται από ωραίες τοιχογραφίες στο Καθολικό και στο γυναικωνίτη του. Ανενεργή επίσης και σε διαδικασία αποκατάστασης είναι και η Μονή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, χτισμένη σε εκπληκτική θέση κοντά στην κορυφή Μπουνάσια, στην περιοχή του χωριού Παλιουριά. Ιδρύθηκε τον 14ο αιώνα και λειτούργησε μέχρι το 1935, αναπτύσσοντας σημαντική πνευματική και εθνική δράση.
Χωρίς μοναχούς είναι και η Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Παναγία Σπηλιώτισσα, στην είσοδο του χωριού Σπήλαιο, που ιδρύθηκε το 1633. Το συντηρημένο Καθολικό της Μονής είναι γεμάτο τοιχογραφίες, έξοχα δείγματα λαϊκής τέχνης, που υπογράφουν μάστορες από την Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο. Όποιος βρεθεί στο γραφικό βλαχοχώρι Περιβόλι αξίζει να επισκεφθεί, λίγο έξω από το χωριό, τον μεταβυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου, ο οποίος στην πραγματικότητα αποτελεί το Καθολικό της ομώνυμης Μονής.
Εντυπωσιακή σε μέγεθος τρίκλιτη βασιλική, χτισμένη στις αρχές του 19ου αιώνα και αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, η Μεγάλη Παναγία αποτελεί το μητροπολιτικό ναό της Σαμαρίνας. Εκτός από την πλούσια αγιογράφηση, έργο ντόπιων λαϊκών ζωγράφων, εντυπωσιάζει το «λεπτοκεντημένο» στον αέρα, επιχρυσωμένο τέμπλο, όπως και ο άμβωνας και ο δεσποτικός θρόνος. Αξιοθαύμαστο είναι το πεύκο, που φυτρώνει εδώ και 100 χρόνια τουλάχιστον, μέσα στην κόγχη του ιερού. Η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, Καθολικό της ομώνυμης Μονής, στον δρόμο για το χωριό Δίστρατο, όπως και ο γειτονικός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, αξίζουν την επίσκεψη τόσο για το αρχιτεκτονικό τους σχήμα, όσο και για τις τοιχογραφίες τους.
Σαμαρινιώτες ζωγράφοι φαίνεται πως εικονογράφησαν και τον Ναό του Αγίου Νικολάου, στην Καλλονή, που χτίστηκε το 1864, μια και η τεχνοτροπία είναι πολύ κοντινή με τις υπόλοιπες δημιουργίες τους.
